“ЗАГАЛМАЙЛСАН ХАДАМ ЭЦЭГ” баримтат тууж

“Засаглалын дээд өндөрлөгт хүрсэн хэн боловч жил өнгөрөх тусам хүчилтөрөгчийн өлсгөлөнд автдаг байна. Иймд аль ч оронд эрх барих хугацааг хязгаарладаг. Ардчилал, эрх чөлөөнд төгсгөл үтэр түргэн тохиохгүйн баталгаа ч үүнд оршдог.” Рахат Алиев
. .
Хураангуй: Австрид Казакстаны элчин сайд байсан Рахат Алиев 2009 онд “Загалмайлсан хадам эцэг” нэртэй баримтат тууж номоо бичиж хэвлүүлжээ. Орос, Герман хэл дээр хэвлэгдсэн уг ном гарсан даруйдаа шуугиан тарив. Тиймээс ч казакын тусгай албаныхан Европын хотуудаар түүнийг хайх шаргуу эрлээ үргэлжлүүлсээр..
2007 оны 5 сард ерөнхийлөгч Назарбаев Үндсэн хуулиндаа дахин нэг удаа гар хүрч улсын анхны бөгөөд цорын ганц ерөнхийлөгч эрхээ үндсэн хуулиараа баталгаажуулав. Энэ үед Австрид элчин сайдаар ажиллаж байсан түүний хүргэн анагаахын болон эдийн засгийн ухааны доктор, нэрт улс төрч, чадварлаг бизнесмен Рахат Алиев шийдвэрийг эрс эсэргүүцэж хадам эцэгтэйгээ бүр мөсөн холбоо тасрав. Р.Алиев Казакын мэдээллийн агентлагаар дамжуулан ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихэд бэлэн байгаагаа зарлангуут Назарбаев тэр даруй түүнийг элчин сайдын үүрэгт ажлаас нь чөлөөлөх тэр үед Эх орны төрийн номер нэг дайсан болчихоод байлаа.
Түлхүүр үг: авторитар ерөнхийлөгч, рент хөөх, сонгууль луйвардах,
. .
Авторитар улсад ерөнхийлөгчийн сонгууль явуулах шаардлага байгаа эсэх?

Казакстан улс нь улс төрийн системийн хувьд Ерөнхийлөгчийн Бүгд Найрамдах Засаглалтай. (Constitution) Хүчтэй авторитар дэглэмтэй.
Парламент коммунист намын хууль тогтоогчдоос бүрдэж байсан 1993 оны 1 сарын 28нд гүйцэтгэх засаглалын эрх мэдлийг хүчтэй тусган өгсөн үндсэн хуулийг баталсан байна. (www.wikipedia.org)
Улсын анхны болон цорын ганц ерөнхийлөгч Назарбаев нь төрийн тэргүүн, зэвсэгт хүчний ерөнхий командлагч. Ерөнхийлөгч сонгуулиар сонгогдон хууль тогтоох байгууллага болох парламентаар батлагддаг. Бүрэн эрхийн хугацаа нь 7 жил. Тэрээр Ерөнхий сайд болон нэгдүгээр орлогч сайдыг томилдог. Мөн үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, засгийн газрыг томилох огцоруулах, парламентийг тараах (Ж.Төртогтох, 2010 он) , өөрийн саналаар бүх ардын санал хураалт явуулах, хот мужуудыг удирдагчдыг томилох гэх мэт маш өргөн эрх мэдэлтэй байдаг байна.
Иргэн хүн саналаа өгөх нь хамгийн энгийн мөртлөө байнга давтагддаг улс төрийн үйлдэл. Улс төрийн системд сонгууль 2 үндсэн үүрэг гүйцэтгэдэг. Нэгдүгээрт, сонгогчдыг төлөөлөн сонгогсдын засаглах эрх мэдлийг хязгаарлаж, алба хашсан үйл ажиллагааны хугацааных нь төлөө хариуцлага тооцно. Хоёрдугаарт, сонгуулийн систем сонгуулийг албан ёсны бүтэц зохион байгуулалтанд оруулуулах. (Ё.Довчин, 2006 он) Сонгууль ардчилсан оронд өөрийн энэхүү мөн чанарыг бүрэн илэрхийлэх боломж өндөр байдаг бол социалист гэгдэж байсан орнуудад, тэр дундаа Казакстан улсад тухайн дэглэм сонгуулиар дамжуулан зөвхөн өөрийгөө легитимжүүлэхэд ашиглаж байх жишээтэй. Сонгогчид намаас дэвшсэн нэг хүний төлөө ямар ч сонголтгүй санал өгөх хэрэгтэй болдог.
Нурсултан Назарбаев нь 1995 оны 4 сард улс орондоо бүх нийтийн санал асуулга явуулан 2000 он хүртэл бүрэн эрхийн хугацаагаа сунгасан. Тэрээр 2005 оны 12 сард 91.15% буюу нийт 6,871,571 санаl авч дахин сонгогдсон. Синхуа агентлагийн мэдээллэснээр БНХАУ -аас оролцсон ажиглагчид Астана дах 25 сонгуулийн саналын хайрцаг дээр ажиглалт хийсэн гэж мэдээллэсэн ба бусад сонгуулийн хэсэг тэдний хувьд хаалттай байжээ.
2007 оны 5 сарын 18нд Казакстаны Парламент, түүний хүсэлтийн дагуух дахин дахин сонгогдох үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг сайшаан дэмжин баталснаар, энэ нь улс орны ирээдүйн ерөнхийлөгч нь зөвхөн Назарбаев байхаар баталсан байна. (www.wikipedia.org)

БҮЛЭГ 7. СОНГУУЛИЙН ЛУЙВАРДСАН ЭТГЭЭД
Чухамдаа бол өнгөрсөн он жилүүдэд эзлэсэн суудалдаа суух эрхгүй хүн Назарбаев өөрөө юм. Яагаад гэвэл, сонгуульд сонгогчдын саналыг хулгайлсны адил тэрбээр тэр суудлыг мөн л хулгайлсан юм.
Назарбаевын зээ Кайратын эзэмшлийн “Дауир” хэвлэлийн газар Сонгуулийн төв комиссын захиалга санхүүжилтээр санал хураах хоёр төрлийн яг ижилхэн хуудсыг хэвлэсэн байдаг. Эхний багцыг эхлээд сонгуулийн хэсэгт, дараа нь санал хураах хайрцагт “хоёр удаа” илгээнэ. Хоёр удаа гэдэг нь эхлээд хүмүүс сонгогчийн хуудсаа санал өгөх хайрцаганд хийнэ, харин тэндээс тэдгээр цаасыг хогийн саванд хаяна. Сонгуулийн хуудсанд ямар ч тамга, ямар ч дэс дугаар байхгүй. Тэгэхээр хувийн хэвлэлийн газарт хичнээнийг хэвлэснийг гагцхүү английн адал явдалт зохиолын баатар Шерлок Холмс л тоолж чадах биз. Олон улсын ямар ч ажилаглагч үүнийг хийж чадахгүй. Хэрэгтэй саналын хуудсуудыг мужуудаар тараана. Тэдгээрийг эртнээс гараар бөглөж үндэсний аюулгүй байдлын хороо болон ерөнхийлөгчийн аюулгүй байдлын албаны соргог удирдлага дор нягтлан шалгаад Сонгуулийн Ерөнхий хороод илгээнэ.
Астанад ярьдагчлан, саналаа яаж өгөх нь бус хэрхэн тоолох асуудал л хамгийн чухал. Албан ёсны “сонгууль” болохоос барагцаалбал хоёр долоо хоногийн өмнө орон нутгийн сонгуулийн комиссууд саналын хуудас тоолсон тэмдэглэгээг урьдаас гарын үсэг зурж бэлтгэсэн байдаг. Үүнийг зохион байгуулах тийм ч хэцүү биш. Сонгуулийн хороодод район, хот, мужийн аким-захирал нараас шууд хамааралтай төсвийнхөн ажилладаг.
2007 оны 5 сараас эхлэн бие даасан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн туслалцаа дэмжлэгт найдах аргагүй болсон. Улс оронд тэдгээр нь оршин тогтнохоо больсон. Өнөөдөр хэвлэл мэдээллийн бүх хэрэгсэл шууд, эсвэл итгэмжлэгдсэн олигархуудаар дамжин Назарбаевын мэдэлд орсон.
Назарбаев ердөө л 91 хувийн даруухан санал авсан нь 2005 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийг луйвардсан ул мөрөө одоо устгасан. 2007 оны парламентийн компанит ажлын саналын хуудсыг зууханд шатаасан. Нотолгоогүй бол гэмт хэргийн бүрдэлгүй гэдэг. Одоо тогтолцоо ээлжит луйварт бэлэн байна.
...Назарбаевын сонгуулийн машин хэрхэн ажилладгийг би 1999оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр олж мэдсэн юм. Тэгэхэд би Үндэсний аюулгүй байдлын хорооны Алма-Атагийн салбарт ажиллаж, алан хядагчидтай тэмцэх нэгж болон тагнуулын албыг хашиж байв. Афганистанаас Орос, Европ руу манай хилээр хар тамхи урсаж байв.
Гэтэл гэнэт болох сонгуульд анхаарлаа хандуулах асуудал болов. Сонгуулийн төв комиссын дарга Загип Балиев, ерөнхийлөгчийн тамгийн газрын дарга Алихан Байменов нартай шууд хамтран ажиллах даалгавар Назарбаев буулгав. “Юуны тулд” гэж асуухад улсын ач холбогдолтой үйлс, “зааварчлагчид” гэж дэлгэрэнгүй хэлнэ гэв. Үнэхээр ч шоконд ормоор. Нөгөө л “Дауир”-ын саналын хуурамч хуудсуудыг хийсэн “Самсойниайт” том хар чемодантай ҮАБХ-ны элч төлөөлөгчийг Алма-Атагаас бусад бүх нутагт илгээж байв. Ерөнхийлөгчийн нярав Владимар “АК-40” онгоцоор элчүүдийг шаардлагатай газруудад нь хүргэж өгч байв.
Хуурамч саналыг үйл олноор үйлдвэрлэх нь сонгуулийг будлиантуулах Загалмайлсан хадам эцгийн гол арга хэрэгсэл юм. Гэхдээ манай илбэчний толгойд олон сонирхолтой үзүүлбэр багтдаг. Жишээ нь, сонгууль явуулах өдрийг тохоон товлох асуудал байна. Манай оронд урьд өмнө хуулиар товлосон өдөртөө сонгууль хэзээ ч явагдаж байгаагүйг та анзаарсан байх. Ямар нэгэн шалтгаанаар хэдэн сарын (заримдаа бүр жилийн) өмнө хугацааг гэнэт урагшлуулдаг. 1994, 1999, 2005, 2009 онуудад ингэсэн. Үндэслэл нь энгийн. Тэрслүү үзэлтэн болгон үгэнд ордоггүй бүгдэд согуульд бэлтгэх бололцоо олгодоггүй гэж тэр. Гэнэт зарлагдсан сонгуулийг ээлжийн амралтын үеэр явуулна. Сонгогчид ч идэвхигүй, улс төрийг төдийлөн сонирхдоггүй, олон улсын ажиглагчид ч гэр бүлээрэ испанид амрах айлчлалаа албаны айлчлалаар арилжаалж нарлаг Казакстан руу тэмүүлэхгүй. Энэ мэхийг ганц Назарбаев ч биш, Төв Азийн дарангуйлагчид бүгд л хэрэглэдэг. Узбекийн дарангуйлагч Ислам Камировын сарын 24 буюу зул сарын баяраар тохионо. Европын болон Америкийн ямар ч ажиглагч энэ үеэр орон гэрээ орхиод аль нэг “Стан”-д очин, гэр бүлтэйгээ оройг угтаж, зул сарын цацагт хяруулыг огтлох ёслол үйлдэхээр солино гэж үү.

Рахат Алиев цааш өгүүлэхдээ, “Манайд сая сая хүнийг шорон, засан хүмүүжүүлэх газарт хориогүй гэдгээр дэглэм өөрийгөө тайвшруулж болох юм. Гэвч өөр өнцгөөс асуудлыг авч үзэж болно. Казакстанд чөлөөт хүн амыг торны цаана суугаа хоригдлуудын тоотой харьцуулахад дэлхийн улс орнуудаас гуравт багтаж байна. Хүмүүнлэгийн хөгжлийн бусад бүх үзүүлэлтүүдээр бид сайндаа л эхний зууд орж байхад торны цаана суугаа хоригдлуудын тоогоор хамгийн тэргүүн эгнээнд яваад байдаг. Яагаад? Казакууд дэлхийд гэмт хэрэг үйлдэх хамгийн цөс ихтэй хүмүүс байгаад тэр гэж үү? Үгүй юм. Яагаад гэвэл улс оронл хүчирхийллийн сталинч тогтолцоо бий болоод байна. “ гэжээ.


Улс төрийн системд сөрөг хүчнийг шахан хавчих явдал ил далдаар явагдсаар байна. 2005оны 11сард Нью-Йорк Таймс [New York Times] сэтгүүл “Хуучин Назарбаевийн сайд байсан сөрөг хүчний тэргүүн К.Нуркадилов (K. Nurkadilov) төрийн дээд зэргийн гажуудан ялзарсан байдлыг нийтэд дэлгэснийхээ төлөө нас нөгчлөө” мэдээлэл гарса. Түүний үхэл нь ерөнхийлөгчийн сонгуулиас 3 долоо хоногийн өмнө болжээ. 2004онд К.Нуркадилов гэнэтийн байдлаар сайдын албан тушаалаас нь огцоруулсан ба Назарбаев Казак албан хаагчдийг хахуульдан 1990онд газрын тосны ордыг АНУ-д зуучилсан гэсэн хуурамч мэдэгдэл хийжээ. (www.wikipedia.org) энэ мэтчилэн улс төрийн эрхүүдийг зөрчсөн асуудлууд гарсаар л байна.
Дэлхийн эрх чөлөөний [Freedom House] ардчилалыг хэмжих эрх чөлөөний тооцооноос харахад Казакстан нь улс төрийн эрх- 6, иргэний эрх чөлөөний хувьд индекс нь 5 байгаа нь Чөлөөт бус гэдгийг иэлхийлж байна. [Дэлхийн эрх чөлөө: Улс төрийн эрх ба иргэний эрх, 2010]

Дэлхий дээр ерөнхийлөгчтэй улсууд олон байх боловч зарим дарангуйлагчид (Назарбаев мэтийн) өөрсдийгөө ерөнхийлөгч хэмээн зарлаж байдаг нь нууц биш болжээ.
Казакстан дах энэхүү дэглэм нь өөрийгөө хамгаалах олон механизтай улс төрийн системүүд үүсгэсэн байдлыг дараах байдлаар тайлбарлаж болох юм.
Нийтийн сонголтын онолыг баримтлагчид, хэрэв улс төрчид эрх мэдлээ өөрийн хувийн зорилгод юмуу эсвэл өөрсдийг нь дэмждэг хүмүүс, бүлгүүдийн тусын тулд ашиглавал юу болох вэ? гэсэн асуултыг тавьдаг. Тэдний үзлээр засгийн эрхэнд гараад улс төрийн зүтгэлтнүүд, байгууллагууд байр суурьтаа дулдуйдан өөртөө болон өөрийн талынхандаа ашиг олохыг эрмэлздэг. Ийнхүү ашиг хонжоо хайсан хар амиа бодсон улс төрийн чиг баримжаатай үед рент хөөх бий болдог. Рент хөөх нь улс төрийн хувьд баяжих хамгийн найдвартай тохиромжтой хэрэгсэл байж, шүүх, мэдээллийн хэрэгсэл, бусад улс төрийн оролцогчид, засгиын газрын түшмэдүүд эрх мэдлээ урвуулан ашиглах явдал гардаг гэж үздэг. (Г.Алмонд, Ж.Пауэл, 2005 он)

Чухамдаа бол Үндсэн хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулсан тэр өдрийг Рахат Алиев “Манай улс ардчилсан замд орох сүүлчийн итгэл найдварыг унтраасан өдөр” хэмээн тэмдэглэжээ.
Иргэдийн саналыг үл тоомсорлосон сонгуулийн ялагч Назарбаев цорын ганц ерөнхийлөгч байхаар Парламентаар батлуулсан нь цаашид ерөнхийлөгчийн сонгууль явуулах, ардчилсан гэж өөрийгөө нэрлэх нь зүйд нийцэхгүй хэрэг болно.